Ballkani ndërmjet nacionalizmit dhe evropianizimit – Rilind Dauti

Shumica e gjërave në jetë janë relative në vend se absolute, ndërsa realiteti di të jetë shumë më dëshpërues se bindja që njerëzit e kanë në mendje. Kështu është rasti me Evropën dhe konceptet që kanë të bëjnë me të.

Fillimisht, numri i kontinenteve mësohet ndryshe në pjesë të ndryshme në botës. Nëse në Evropë fëmijëve u mësohet se Toka ka 7 kontinente, në pjesë tjera mësohet se ka 6 (Evropa konsiderohet unike me Azinë), diku 5 (Afrika numërohet bashkë me Euroazinë), ndërsa diku njihen vetëm 4 kontinente (duke i konsideruar si një Amerikën Jugore dhe Veriore).

Për të qenë real, arsyes për veçantinë e Evropës i njihet dimensioni kulturor. Domethënë, meqë nga Azia nuk e ndanë asnjë trup i madh ujor, Evropa njihet si e veçantë për arsye kulturore. Por, çdo sociolog dhe vështrues objektiv do të hetojë se nga Portugalia deri në Finlandë (të dyja anëtare të BE-së dhe NATO-s), ka varietete gjigande kulturore ndërmjet popujve të ndryshëm të Evropës. E lëre më nëse e përdorë përkufizimin gjeografik të Evropës deri në malet Ural të Rusisë.

Sidoqoftë, përskaj këtyre dallimeve, prej shumë shekuj më parë janë paraqitur tipare për të cilat Evropën e kanë paraqitur si një rajon unik krahasuar me pjesët tjera të botës. I pari prej këtyre ishte Krishterimi. “Evropa krishtere” ose “Christendom”-i. Më vonë, kësaj iu shtua edhe humanizmi, iluminizmi, dhe qeverisja përfaqësuese, edhe pse në të njëjtën kohë disa shtete evropiane zbatonin kolonializëm brutalisht eksploatues në kolonitë e shumta në kontinentet tjera, që nuk ishte aspak humane; ndërsa disa shtete tjera brenda Evropës ishin monarki absolute e jo regjime demokratike.

Pas tmerreve të Luftës së Dytë Botërore, në Evropë u paraqit një qasje e re që për qëllim kishte bashkëpunimin intensiv ndërmjet shteteve, njëkohësisht duke vendosur standarde të caktuara që shtetet duhet të pranojnë në legjislativën e tyre dhe t’iu përmbahen. Për këtë qëllim u themelua Këshilli i Evropës, dhe organizatat paraardhëse të Bashkimit Evropian. Prej atëherë deri më sot, këto janë vënës të kritereve zyrtare (“e zezë në të bardhë”) se çka është standard evropian kur vjen puna te aspektet shoqërore, politike, dhe juridike. Kështu, Këshilli i Evropës e ka Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe shumë dokumente tjera për mbrojtje më të precizuar të dinjitetit njerëzor, si edhe dokumente si Karta Evropiane e Vetëqeverisjes Lokale, që janë instruksione për rregullimin politik të shteteve evropiane. Por, dimensionin politik më të theksuar, më të zgjeruar, dhe me kritere më strikte për t’iu përmbajtur, e ka Bashkimi Evropian, që tërë legjislativën e ka të përmbledhur në “acquis communautaire” dhe që shtetet kandidate duhet ta përvetësojnë.

Megjithatë, shumë më shumë se ratifikimi i konventave dhe miratimi i ligjeve, me evropianizim nënkuptohet që edhe klasa politike e shteteve ballkanike, edhe shoqëria në përgjithësi, të përvetësojë vlera të caktuara që konsiderohen si pjesë e “Evropës së qytetëruar”. Se cilat janë këto vlera është çështje diskutabile, përderisa Bashkimi Evropian ka 27 shtete anëtare që kanë shumë dallime mes vete dhe brenda vetes, ndërsa motoja zyrtare e BE-së është “In varietate concordia” (“Të bashkuar në diversitet”). Sidoqoftë, në kontekst të Ballkanit, evropianizimi ka marrë konotacion si një term gjithëpërfshirës për përmirësime në shumë fusha: rritje e mirëqenies ekonomike, ulje e korrupsionit, e deri te ndryshimet në mentalitetin e njerëzve të thjeshtë: prej hedhjes së mbeturinave, bontonit, zhurmës në ndërtesa të banimit kolektiv, deri te pranimi i dallimeve shoqërore.

Në fakt, një nga konotacionet e evropianizimit në Ballkan, është si antitezë e nacionalizmit etnik të karakterizuar me jotolerancë, shovinizëm, dhe marrëdhënie të këqija ndërmjet shteteve. Ndërkaq, përballë kësaj qëndron evropianizimi si bashkëjetesë paqësore e grupeve të ndryshme shoqërore, dhe bashkëpunim intensiv ndërmjet shteteve.

Ky lloj i evropianizimit të Ballkanit ka mbështetje të kahmotshme prej SHBA-ve, BE-së, dhe disa shteteve evropiane, që qëndrojnë pas një grumbulli iniciativash rajonale ndërmjet shteteve dhe samiteve të njëpasnjëshme. Por, përkundër asaj që kjo qasje tashmë ka arritur traditë gati se një çerek-shekulli (prej kohës kur Kosova administrohej nga UNMIK-u ndërsa Serbia dhe Mali i Zi ishin një shtet), këto përpjekje euro-amerikane për nxitje të bashkëpunimit në mes shteteve ballkanike kanë rezultuar me shumë pak dobi konkrete. E as që kanë çuar në vullnet të mirë të politikanëve ndaj popujve tjerë: Serbia dhe BeH (për shkak të faktorit serb) vazhdojnë të mos e njohin pavarësinë e Kosovës. Ministra të qeverisë serbe dhe presidenti i entitetit Republika Srpska publikisht e përdorin pezhorativin “shiptari”. Vazhdojnë përpjekjet për rrënim të BeH dhe mohohet gjenocidi në Srebrenicë. Dhe nëse shtetet tjera, si Maqedonia e Veriut, bëjnë diçka që është në kundërshtim me politikën e Beogradit, politikanët serbë i reagojnë me fjalor jodiplomatik dhe me arrogancë. Ndërkaq, vet në Maqedoni të Veriut ka qarqe që shprehin rezerva apo tërësisht i kundërshtojnë projektet për përmirësim të lidhjeve infrastrukturore me Republikën e Shqipërisë, e në veçanti me Republikën e Kosovës, që janë të lëna pas dore apo janë qorrsokak të transportit ndërkombëtar.

Pra, disa nacionalizma që karakterizohen me urrejtje ndaj popujve tjerë dhe frikë joracionale nga popujt tjerë, e kanë lënë Ballkanin larg nga sjellja evropiane e bashkëpunimit të ngushtë mes shteteve fqinje ose gjeografikisht të afërta, siç është rasti me bashkëpunimin franko-gjerman, të shteteve të Beneluksit, e madje edhe mes shteteve të Grupit të Vishegradit.

Por përpos marrëdhënieve zyrtare ndërmjet shteteve, një strategji tjetër perëndimore e uljes së tensioneve në Ballkan është edhe mbështetja për shoqërinë civile, e projekteve të bashkëpunimit edhe ndërmjet shteteve, edhe projekte për tejkalim të ndasive shoqërore brenda shteteve.

Nga projekte të tilla nuk ka asgjë të keqe. Të rinjtë përfitojnë udhëtim falas, njihen me njerëz të etnive dhe/ose shteteve tjera, dhe pjesëmarrja në organizime të tilla ua rritë vetëbesimin duke ua pasuruar biografitë e tyre. Dhe në fund të fundit, përmes granteve që ndahen, këto projekte kanë dobi ekonomike duke shërbyer si transfer të hollash nga shtetet e pasura perëndimore për ekonomitë e shteteve ballkanike. Por, gjithë ato seminare, workshop-e, trajnime, e këmbime të rinjsh nga shtetet e ndryshme ballkanike, që qëllimin e deklaruar e kanë ndërtimin e bashkëjetesës, barazisë, paqes, dhe fjalëve tjera të mira, nuk kanë rezultuar me sukses në arritjen e qëllimeve të proklamuara. Nëse bëhet studim empirik, ndoshta mund të detektohet ndonjë përmirësim i vogël, por në skemën e madhe të gjërave, gjendja është dëshpëruese, me: provokime dhe përqeshje të ndërsjella në seksionin e komenteve në internet, me grafiti në muret e ndërtesave të banimit dhe brohoritje në stadiume që thërrasin në gjenocid, me glorifikimin e kriminelëve të luftës me vendim gjykate, me OJQ progresiste që solidarizohen me kauzat mijëra kilometra larg por nuk mbajnë qëndrim për ankesat e bashkëqytetarëve me të cilët jetojnë në të njëjtin shtet.

Nga subjektet joshtetërore, të vetmit bartës të “mirëkuptimit ndërballkanik” janë disa qarqe panballkanike që ideologjinë e vjetër majtiste e kombinojnë me botëkuptimet e progresivizmit të sotëm perëndimor.

Për shembull, duke futur te fashizmi edhe gjëra si mohimi i të drejtave reproduktive të grave, këta online-aktivistë u shqetësuan shumë kur në kontekst të vendimit të Gjykatës Supreme për abortin, disa qarqe amerikane flisnin për “ballkanizim” të SHBA-ve, dhe në kundërpërgjigje të tyre, këta panballkanistë krenoheshin që në Ballkan aborti është legal qysh në kohën e Jugosllavisë.

Në kontekst të ngritjes së djathtizmit ekstrem në Perëndim, që po ashtu e karakterizojnë si fashizëm, këta ithtarë modern të bratsvo-jedinstvos shprehin krenari me Luftën Nacional-Çlirimtare Jugosllave, dhe shembullin e Boros dhe Ramizit, duke e anashkaluar faktin se kjo luftë ishte mashtrim perfid ndaj shqiptarëve dhe përfshinte krime lufte të tmerrshme. E për krenarinë me regjimin e tmerrshëm që u ndërtua pas 1944, një shembull të saj veç më e përmendëm.

Por shkelja më e rëndë etike që e bëjnë, është kur në përgjithësi flasin kundër “nacionalizmit në Ballkan”, duke mos bërë dallim midis nacionalizmit të një populli që ka qenë viktimë e dhunës, diskriminimit, shtypjes, dhe vrasjeve; me nacionalizmin e një regjimi që i ka bërë të gjitha tmerret ndaj të tjerëve. Në këtë drejtim është edhe klisheja naive për “politikanët populistë në Ballkan që e manipulojnë popullin me nacionalizëm” (dhe që “shpërqëndrojnë nga problemet reale si korrupsioni dhe ikja e të rinjve”), duke bërë kështu ekuivalencë jomorale mes politikanëve që luftojnë për drejtësi dhe barazi, me politikanët që luftojnë për të kundërtën e tyre. Pra sipas tyre, politikanët shqiptarë që luftojnë për barazi, janë njësoj si politikanët maqedonas që luftojnë për ta mbajtur kontrollin hegjemonik. Politikanët boshnjakë që luftojnë për shtet funksional, janë njësoj si politikanët serbë që duan gjenocidi t’iu shpërblehet me gjysmën e territorit të Bosnjës dhe Hercegovinës.

Për të qenë vetëkritikë, s’ka dyshim se as shqiptarët nuk janë të pagabueshëm. P.sh. është për t’u dënuar histeria kundër Zdravko Çoliqit dhe Goran Bregoviqit vetëm pse janë serbë (pa treguar mëkat konkret nacionalist ndaj shqiptarëve). Meriton dënim edhe harta e Shqipërisë së zgjeruar mbi stadiumin e Beogradit. Nevojitet distancim më i madh nga pseudo-shkenca e obsesionit me lashtësinë e shqiptarëve që ndonjëherë kalon në mohim dhe fyerje të popujve tjerë. Por këto gabime nga shqiptarë të thjeshtë, janë më të rralla, më të buta, dhe më të padëmshme, se ato që bëhen nga përfaqësues zyrtarë dhe të zgjedhur në mënyrë demokratike nga disa popuj tjerë.

Nëse duam që Ballkani ta tejkalojë nacionalizmin e mbrapshtë dhe të evropianizohet, fillimisht duhet të tejkalohet ekuivalenca jomorale. Dhe, sipas vlerës evropiane të meritokracisë, edhe faji t’i hidhet sipas meritës atij që më së shumti e ka gabim.