Giriş
Osmanlının son dönemlerinden itibaren ve bugün dahi “Balkanlar” diye tabir ettiğimiz bölge, İtalya Yarımadası’nın doğusu ile Anadolu’nun batısı ve kuzeybatısında, diğer bir ifadeyle Avrupa kıtasının güneydoğu kesiminde yer alan coğrafi ve kültürel bölgedir. Osmanlı devletinden önce, henüz 13. asırda Anadolu Selçukluları döneminde, Anadolu üzerinden bu bölge sınırları içerisine ulaşan Selçuklu Türkleri din, dil ve kültürlerini koruyup yeni nesillere aktararak geleneklerini yaymışlardır. 14. asırda Osmanlı devletinin ilk fetihleriyle bölgede Müslüman-Türk nüfusu ve varlığı güçlenmiş, yaklaşık beş asır boyunca artan bir ivme göstermiştir. İşte bu beş asır boyunca Balkanlara verilen her türlü öneme binaen buranın maddi ve manevi imarı için tüm imkanlar seferber edilmiştir. Bunun en temel iki göstergesinden biri, Osmanlı mirası kamu ve vakıf yapılarının önemli bir kısmı yok edilmesine rağmen hala yüzlerce tarihi yapının mevcudiyeti, diğeri ise Balkanlarda Osmanlı mirası çeşitli bilim dallarına ait yüzlerce el yazması eser ve arşiv belgeleridir. Yakın zamanda yapılan araştırmalar, Bulgaristan ve Yunanistan sınırlarında Osmanlı döneminde faaliyet göstermiş ancak bugüne ulaşamamış medreselerin sayısının sanılanın çok üzerinde olduğunu göstermiştir. Bu durumda Balkanlardaki medrese, yazma eser ve bu medreselerde görev yapan, bu eserleri yazan bilgin sayıları, burada asırlar süren yoğun bir eğitim-öğretim ve ilmi faaliyete işaret eder. İşte bu kitap tam da bu farkındalığın bir sonucu olarak ortaya çıktı. Daha önce herhangi bir çalışmada Osmanlı Avrupası olan Balkanlarda bilimler, bilginler ve eserler bağlamında kapsamlı bir araştırma ortaya konulmamış olması da bu akademik boşluğu bir an evvel doldurmak gerektiği hususundaki sebatı besledi. Nihayetinde ise “matematik bilimler”, “doğa bilimleri ve coğrafya”, “mantık, felsefe, kelam ve ahlak” ve “dini ilimler ve ilişkiler” olmak üzere dört ana bölümden oluşan bu kitap meydana geldi.
Matematik, tüm bilimler için temel kabul edildiği için ilk bölümde yer aldı. Bölüm, Makedonya coğrafyası özelinde riyazi ilimler yani matematik ve astronomi alanındaki Osmanlı mirası el yazması eserlere genel bir bakışla başladı. Bundan sonraki dört yazıda, Balkan topraklarında doğmuş, büyümüş veya eserini burada yazmış bilginlerin matematik ve astronomi eserlerinin tanıtımları, müelliflerinin kronolojisine göre sıralanmıştır. Buna göre sırayla anonim kitap Türkî Hisâb, Matrakçı Nasuh’un Umdetü’l-Hisâb’ı, Hoca Tahsin Efendi’nin Esâs-ı İlm-i Hey’et’i ve Manastırlı Mehmed Rıfat’ın Mecelle-i Hendese’si ortaya konuldu.
Matematik bilimler bölümünün hemen ardına ona en yakın bilimler olan Doğa bilimleri ve coğrafya bölümü konuldu. Bu bölümde biyoloji, daha özelde de zooloji dalında Muhammed Bosnevî’nin Hayâtü’l-Hayevân tercümesi, teorik fizik alanında Yanyalı Esad Efendi’nin Fizika çevirisi, uygulamalı fizik sahasında Yanyalı İshak Efendi’nin Mecmûa-i Ulûm-i Riyâziyye’sindeki fizik aletleri hakkındaki yazılar doğa bilimlerini temsilen yine kronolojik biçimde sunuldu, en sona da coğrafya sahasında Münirî-i Belgradî’nin Seb’iyyât isimli eseriyle ilgili bir yazı eklendi.
Matematik ve doğa bilimlerinin ardından felsefi bilimler bölümünü sunmak, okuyucunun metne adaptasyonu bakımından uygun görüldü. Burada da matematik gibi temel bilim olan mantık ile başlandı ve Yanyalı Esad Efendi’nin Tercemetü’ş-Şerhi’l-Enver’i sunuldu. Ardından felsefe, kelam ve ahlak alanlarını temsilen müelliflerin kronolojisine uygun olarak Manyasoğlu Mahmûd’un Hâşiye Alâ Şerhi’l-Akā’idi’n-Nesefiyye’si, Hasan Kâfî Akhisârî’nin çeşitli eserlerinde özgürlük ve sorumluluk meselesi son olarak da Muhammed Nûru’l-Arabî’nin Şerhu Akâidi’n-Nesefî’sinde ehl-i hak ve hakikat yorumu ortaya konuldu.
Dini ilimler ve ilişkiler adlı son bölümde dini ilimlere Lâmekânî Hüseyin Efendi’nin tasavvuf alanındaki Etvâr-ı Seb‘a Risâlesi ile başlanıp İsmail Hakkı Bursevî’nin (K.S.) Üsküp yıllarında kaleme aldığı Mecâlısü’l-Vaʿẓ ve’t-Teẕkîr adlı vaaz ve nasihat içerikli eseriyle devam edildi. Ardından Üsküp Müftüsü Hasan Fehmi Efendi’nin Zübdetü’t-Ta‘lîm adlı ilim yolcularının uymaları gereken kurallara dair el kitabı niteliğindeki eseri sunuldu. Son olarak da bölüm başlığındaki ilişkileri temsilen Balkanlardaki ilmî hayata Memlük coğrafyasının etkisi ortaya konuldu.
Tüm bu yazıların Osmanlı Avrupasında Düşünce üst başlığının altının doldurulmasına bir nebze olsun hizmet etmesi temennisi ve elinizde bu kitabın bu alandaki başka çalışmalara vesile olması dileğiyle…
