Giriş
Osmanlının son dönemlerinden itibaren ve bugün dahi “Balkanlar” diye tabir ettiğimiz bölge, İtalya yarımadasının doğusu ile Anadolu’nun batısı ve kuzeybatısında, diğer bir ifadeyle Avrupa kıtasının güneydoğu kesiminde yer alan coğ- rafi ve kültürel bölgedir. Osmanlı Devleti’nden önce, henüz 13. asırda Anadolu Selçukluları döneminde, Anadolu üzerinden bu bölge sınırları içerisine ulaşan Selçuklu Türkler’i din, dil ve kültürlerini koruyup yeni nesillere aktararak geleneklerini yaymışlardır. 14. asırda Osmanlı Devleti’nin ilk fetihleriyle bölgede Müslüman-Türk nüfusu ve varlığı güçlenmiş, yaklaşık beş asır boyunca artan bir ivme göstermiştir. İşte bu beş asır boyunca Balkanlar’a verilen her türlü öneme binaen buranın maddi ve manevi imarı için tüm imkânlar seferber edilmiştir. Bunun en temel iki göstergesinden biri, Osmanlı mirası kamu ve vakıf yapıları- nın önemli bir kısmı yok edilmesine rağmen hala yüzlerce tarihî yapının mevcudiyeti, diğeri ise Balkanlar’da Osmanlı mirası çeşitli bilim dallarına ait yüzlerce el yazması eser ve arşiv belgeleridir. Yakın zamanda yapılan araştırmalar, Bulgaristan ve Yunanistan sınırlarında Osmanlı döneminde faaliyet göstermiş ancak bugüne ulaşamamış medreselerin sayısının sanılanın çok üzerinde olduğunu göstermiştir. Bu durumda Balkanlar’daki medrese, yazma eser ve bu medreselerde görev yapan, bu eserleri yazan bilgin sayıları, burada asırlar süren yoğun bir eğitim-öğretim ve ilmî faaliyete işaret eder. İşte bu kitap tam da bu farkındalığın bir sonucu olarak ortaya çıktı. Daha önce herhangi bir çalışmada Osmanlı Avrupası olan Balkanlar’da bilimler, bilginler ve eserler bağlamında kapsamlı bir araştırma ortaya konulmamış olması da bu akademik boşluğu bir an evvel doldurmak gerektiği hususundaki sebatı besledi. Nihayetinde ise “matematik bilimler”, “doğa bilimleri ve coğrafya”, “mantık, felsefe ve kelam” ve “tasavvuf, eğitim ve ilmi etkileşim” olmak üzere dört ana bölümden oluşan bu kitap meydana geldi.
Matematik, tüm bilimler için temel kabul edildiği için ilk bölümde yer aldı. Bö- lüm, Makedonya coğrafyası özelinde riyâzî ilimler yani matematik ve astronomi alanındaki Osmanlı mirası el yazması eserlere genel bir bakışla başladı. Bundan sonraki dört yazıda, Balkan topraklarında doğmuş, büyümüş veya eserini burada yazmış bilginlerin matematik ve astronomi eserlerinin tanıtımları, müelliflerinin kronolojisine göre sıralanmıştır. Buna göre sırayla anonim kitap Türkî Hisâb, Matrakçı Nasuh’un Umdetü’l-Hisâb’ı, Hoca Tahsin Efendi’nin Esâs-ı İlm-i Hey’et’i ve Manastırlı Mehmed Rıfat’ın Mecelle-i Hendese’si ortaya konuldu.
Matematik bilimler bölümünün hemen ardına ona en yakın bilimler olan Doğa bilimleri ve coğrafya bölümü konuldu. Bu bölümde biyoloji, daha özelde de zooloji dalında Muhammed Bosnevî’nin Hayâtü’l-Hayevân tercümesi, teorik fizik alanında Yanyalı Esad Efendi’nin Fizika çevirisi, uygulamalı fizik sahasında Yanyalı İshak Efendi’nin Mecmûa-i Ulûm-i Riyâziye’sindeki fizik aletleri hakkındaki yazılar doğa bilimlerini temsilen yine kronolojik biçimde sunuldu, en sona da coğrafya sahasında Münîrî-i Belgrâdî’nin Seb‘iyyât isimli eseriyle ilgili bir yazı eklendi.
Matematik ve doğa bilimlerinin ardından felsefi bilimler bölümünü sunmak, okuyucunun metne adaptasyonu bakımından uygun görüldü. Burada da matematik gibi temel bilim olan mantık ile başlandı ve Yanyalı Esad Efendi’nin Tercemetü’ş-Şerhi’l-Enver’i sunuldu. Ardından felsefe ve kelam alanlarını temsilen müelliflerin kronolojisine uygun olarak Manyasoğlu Mahmûd’un Hâşiye alâ Şerhi’l-Akâ’idi’n-Nesefiyye’si, Hasan Kâfî Akhisârî’nin çeşitli eserlerinde özgürlük ve sorumluluk meselesi son olarak da Muhammed Nûrü’l-Arabî’nin Şerhu Akâidi’n-Nesefî’sinde ehl-i hak ve hakikat yorumu ortaya konuldu.
Tasavvuf, eğitim ve ilmi etkileşim adlı son bölümde Lâmekânî Hüseyin Efendi’nin tasavvuf alanındaki Etvâr-ı Seb‘a risalesi ile başlanıp İsmâil Hakkı Bursevî’nin (k.s.) Üsküp yıllarında kaleme aldığı Mecâlisü’l-vaʿz ve’t-tezkîr adlı vaaz ve nasihat içerikli eseriyle devam edildi. Ardından Üsküp Müftüsü Hasan Fehmi Efendi’nin ilim yolcularının uymaları gereken kurallara dair el kitabı niteliğindeki Zübdetü’t-Ta‘lîm isimli eğitim eseri sunuldu.
Son olarak da bölüm başlığındaki ilmi etkileşimi temsilen Balkanlar’daki ilmî hayata Memlük coğrafyasının etkisi ortaya konuldu.Tüm bu yazıların “Osmanlı Avrupası’nda Bilim ve Düşünce” üst başlığının altının doldurulmasına bir nebze olsun hizmet etmesi temennisi ve elinizdeki kitabın bu alandaki başka çalışmalara vesile olması dileğiyle…
Elif Baga
